Het Engel des Heren is een devotioneel gebed waarin de gelovige stilstaat bij het mysterie van de menswording van God. Traditioneel wordt het driemaal daags gebeden. Iedere zondag buiten de Paastijd bidt de paus het Engel des Heren in het openbaar.
Angelus
Engel des Heren zijn de beginwoorden van een Mariaal gebedsritueel waarin het mysterie van de Incarnatie centraal staat. Deze beginwoorden vormen tevens de benaming van het gebed. Angelus is de Latijnse naam van het gebed.
Driemaal
Traditioneel wordt het Engel des Heren driemaal daags gebeden: om 6.00 uur, om 12.00 uur en om 18.00 uur. In benedictijnse abdijen bidden de monniken het Angelus ook na de Completen. Onze Mariaklok luidt het Angelus om 12:00 en 18:00 automatisch.
Kloksklagen
Bij het gezamenlijk bidden is er een voorganger die formules uitspreekt waarop de overige gelovigen antwoorden. Het Angelus bestaat uit vier delen: vier formules plus een slotgebed. Tussen de formules wordt het Ave Maria (Wees gegroet) gebeden. Vaak wordt het Angelus begeleid door klokken. Bij de eerste drie formules klinken drie klokslagen; bij het slotgebed klokgebeier.
Annunciatie
De eerste drie formules zijn genomen uit het Lucas-evangelie en de Proloog van het Johannes-evangelie. De eerste is geen letterlijke evangelietekst, maar beschrijft de Annunciatie van de Aartsengel Gabriël aan de Heilige Maagd Maria. De tweede formule komt uit Lc 1:38, de derde is de eerste zin van Joh 1:14. De vierde is een rechtstreeks verzoek aan de Moeder Gods. Het slotgebed is gericht tot God de Vader.
Middeleeuwen
Het Angelus ontstond in de 11e eeuw. In veel klooster bestond al het gebruik om ’s avond drie weesgegroeten achter elkaar te bidden. Middeleeuwse heiligen als Antonius van Padua en Mechtildis van Helfta propageerden het. Bekend is dat de heilige Bonaventura, minister-generaal van de Minderbroeders, in 1269 de franciscanenkloosters ertoe verplichtte het Angelus bij de avondklok te bidden.
Turkenklok
Het Angelus werd door paus Calixtus III in 1450 voorgeschreven als gebed tegen het Turkse gevaar. De Angelusklok werden vanaf toen ook wel Turkenklok genoemd. In die tijd werd Europa voortdurend bedreigd door de Ottomanen (Slag bij Belgrado, 1457, Turkse invasie Servië).
Aflaat
Paus Sixtus IV verleende in 1475 een aflaat aan gelovigen die het Angelus op het middaguur baden. Paus Leo X stelde als voorwaarde voor het verkrijgen van een aflaat dat het ’s ochtends, ’s middags en ’s avond gebeden werd.
Vorm vastgesteld
De huidige vorm van het Angelus (zie onder) werd definitief vastgesteld door paus Pius V (1566-1572). Paus Benedictus XIV (1740-1758) bepaalde dat het Angelus in de Paastijd vervangen moest worden door het Regina Caeli (Koningin des Hemels), eveneens een reeks Mariale formules. Daarin staat niet de Incarnatie maar de Verrijzenis centraal. De tekst hiervan is onderaan het artikel opgenomen onder de tekst van het Angelus.
Angelus-toespraak paus
De moderne pausen hebben de gewoonte op zondagen het Angelus te bidden in het bijzijn van pelgrims. Gebruikelijk is dat de paus zich om 12.00 uur in het geopende venster van het Vaticaans Apostolisch Paleis laat zien. Uitkijkend op het Sint-Pietersplein houdt hij eerst een korte stichtelijke toespraak over het liturgisch thema van die zondag. Vervolgens gaat hij voor in het Angelus-gebed. Tot slot groet de paus groepen pelgrims in diverse talen of spreekt hij zijn bezorgdheid over de toestand in de wereld uit. In de zomermaanden vond het pauselijk Angelus op Castel Gandolfo plaats.
Tekst
De niet-cursieve teksten zijn Latijn, de cursieve en tussen haakjes geplaatste teksten vormen de Nederlandse vertaling van het Angelus, maar ook de officiële tekst van het Engel des Heren. De vette teksten zijn de antwoorden van de gelovigen op de woorden die de voorganger uitspreekt.
Angelus Domini nuntiavit Mariæ,
(De Engel des Heren heeft aan Maria geboodschapt,)
Et concepit de Spiritu Sancto.
(En zij heeft ontvangen van de heilige Geest.)
Ave Maria, gratia plena, Dominus tecum.
Benedicta tu in mulieribus,
et benedictus fructus ventris tui, Iesus.
(Wees gegroet, Maria, vol van genade, de Heer is met U.
Gij zijt de Gezegende onder de vrouwen
en gezegend is Jezus de vrucht van uw schoot.)
Sancta Maria, Mater Dei,
ora pro nobis peccatoribus,
nunc et in hora mortis nostræ. Amen.
(Heilige Maria, Moeder van God,
bid voor ons zondaars,
nu en in het uur van onze dood. Amen.)
Ecce Ancilla Domini.
(Zie de Dienstmaagd des Heren.)
Fiat mihi secundum Verbum tuum.
(Mij geschiede naar uw Woord.)
Ave Maria, gratia plena…
Et Verbum caro factum est.
(En het Woord is vlees geworden.)
Et habitavit in nobis.
(En het heeft onder ons gewoond.)
Ave Maria, gratia plena…
Ora pro nobis, Sancta Dei Genetrix.
(Bid voor ons, Heilige Moeder van God.)
Ut digni efficiamur promissionibus Christi.
(Opdat wij de beloften van Christus waardig worden.)
Oremus: Gratiam tuam quæsumus, Domine,
mentibus nostris infunde;
ut qui, angelo nuntiante,
Christi Filii tui Incarnationem cognovimus,
per passionem eius et crucem,
ad resurrectionis gloriam perducamur.
Per eundem Christum Dominum nostrum.
Amen.
(Wij bidden U, Heer,
stort uw genade in onze harten,
opdat wij, die door de boodschap van de Engel
de menswording van Christus uw Zoon hebben leren kennen,
door zijn lijden en kruis gebracht worden
tot de heerlijkheid van de verrijzenis.
Door dezelfde Christus, onze Heer.
Amen.)
Paastijd
Het Regina Caeli is ook de naam van het devotionele Maria-gebed dat in de Paastijd wordt gebeden op de tijdstippen waar normaliter het Angelus gebeden wordt.
Regina caeli laetare, alleluia
Quia quem meruisti portare, alleluia
Resurrexit sicut dixit, alleluia
Ora pro nobis Deum, alleluia.
Koningin van de hemel verheug u, Godlof
Omdat Hij die gij waardig geweest waart te dragen, Godlof
Verrezen is, zoals hij gezegd had, Godlof
Bid God voor ons, Godlof.
Na het reciteren van de antifoon wordt er dit aan toegevoegd:
Gaude et laetare, Virgo Maria, alleluia.
Quia surrexit Dominus vere, alleluia.
Oremus.
Deus, qui per resurrectionem Filii tui, Domini nostri Iesu Christi, mundum laetificare dignatus es: praesta, quaesumus; ut per eius Genetricem Virginem Mariam, perpetuae capiamus gaudia vitae.
Per eundem Christum Dominum nostrum. Amen.
Verheug en verblijd u, Maagd Maria, Godlof
Want de Heer is waarlijk verrezen, Godlof
Laat ons bidden.
God, die U gewaardigd hebt door de verrijzenis van uw Zoon onze Heer Jezus Christus de wereld te verblijden; geef ons, vragen wij, door zijn Moeder de Maagd Maria, de vreugden van het eeuwig leven te verwerven.
Door dezelfde Christus onze Heer. Amen